دین خلاق: دیدگاه ماکس وبر - گرگوری باوم

[ ترجمه : دکتر عباس کاظمی ]

ماکس‏وبر نمونة جامعه‏شناسانة خوبی برای دین خلاق است. اگرچه دورکیم بر نیروهای یکپارچه‏کننده جامعه تأکید داشت اما وبر بود که بیشتر به نیروهای حرکت‏دهنده جامعه و تبدیل‏کننده شرایط فرهنگی علاقمند بود. ریشه و خاستگاه فرهنگ عقلانی و مدرن در تاریخ تمدن از مشغله‏های اصلی وبر بود.

مطالعات تجربی اولیه‏اش او را با مسائل کار و استخدام در آلمان غربی یعنی جایی که کارگران پروتستان آلمانی و کارگران کاتولیک لهستانی دربرابر هم قرار گرفته بودند آشنا کرد. این مطالعه نشان داد که درگیری در این مسئله صرفاً در منافع مادی ریشه ندارد بلکه از جهان‏بینی‏های نمادین متفاوت نشأت می‏گیرد. او قصدش را از طریق بررسی تأثیر دین در خلق فرهنگ، دنبال کرد. در کتاب مشهورش تحت عنوان «اخلاق پروتستان و روح سرمایه‏داری» ،باپی‏گیری ریشه‏های جهان سرمایه‏دارانه، سختکوشی و امر مدرن را در پایان قرون وسطی  مطرح کرد که ریاضت‏گرایی این‏جهانی پروتستانی در رشد سریع و موفقیت بی‏نظیر سرمایه‏داری تأثیر داشت.

 کتاب وبر، جهت گیری تحقیقات بعدی‏اش را نیز تعیین کرد در عین حال مجادله مهمی را هم در میان اجتماع روشنفکران قرن بیستم پدید آورد، مجادله‏ای که هنوز نیز ادامه دارد: نقش خلاقانه دین در ساختن فرهنگ چیست؟

یادآور می‏شوم که وبر ایده‏اش را به شیوه‏ای متواضعانه شکل داده بود. او ادعا نکرد که مسیحیت عصر اصلاح دینی علت سرمایه‏داری مدرن بود.البته معتقد بود آغاز تعاملات سرمایه‏دارانه، همان‏طور که در فرهنگ‏های دیگر نیز قبل از این زمان وجود داشت در اروپای پیش از اصلاحات پدیدآمده بود. وی حتی عوامل اقتصادی و اجتماعی مقوم این توسعه را مشخص کرد. اما چرا این حرکت در اروپا سریعاً گسترش یافت و شرایط فرهنگی جدیدی در مقیاس بی‏سابقه خلق شد؟ طبق نظر وبر این امر تحت تأثیر معنویت جدید بود. وی انکار نمی‏کرد که معنویت‏گرایی جدید، دست کم بخشی از آن، همسازی با تجارت‏گرایی رو به رشد و روحیه کارآفرینی در بخش‏های معینی از اروپا بود، اما از نظر وبر این صرفاً مسأله سازگاری نبود. همین‏طور صرفاً امری از پیش تعیین شده و تابع فشار اجتماعی نیز نبود. بلکه باید گفت که اتفاقی بنیادی، دینی و خلاقانه در مسیحیت کالونیستی رخ داده است.

(در مسیحیت کالونیستی) تکلیف خداوند به عنوان تکلیفی سکولار درک می‏شود. مسیحیان، معنا و قدرت انجیل را در توجه به سخت‏کوشی و دادوستد شخصی تجربه می‏کنند. همین‏طور آنها موفقیت کارشان را نشانه‏ای بر تأیید الهی در نظر می‏گیرند. این معنویت جدید، موانع دینی رشد سرمایه‏داری را از میان برمی‏دارد. در قرون وسطی، کلیسا نه تنها استقراض پول را، شدیداً گناه محسوب می‏کرد بلکه پرهیز از  توقعات و چشمداشتها و اندیشیدن به جهان دیگر و شکیبایی در برابر امتحانات الهی را توصیه می‏کرد و حتی فقر را فرصتی برای وقف‏ بیشتر به مسیحیت در نظر می‏گرفت.

برعکس، ریاضت‏گرایی این جهانی جدید، حامل انگیزش‏های قوی دینی برای ‏ساختن جامعه‏ای است که منعکس‏کننده آزادی‏های جدید شهروندی است، آزادی‏هایی که اجازه دادوستد آزاد در صنعت و تجارت را می‏دهد.

در نهایت،به برکت این اخلاق نوظهور، نسل‏هائی جدید به واسطه نهادهای اجتماعی سکولار (مدرسه، خانه و غیره) پدید آمدند. اصول عقلانی جدید، نه تنها به گسترش تجارت، تولید و قوانین حسابرسی منتهی شد بلکه همه نهادهای جامعه، از جمله حکومت را نیز در برگرفت. این اخلاق کاملاً در طول زمان عرفی شد به گونه‏ای که ارزش‏های سنتی اهمیت خود را از دست داد. این همان اخلاقی بود که دست‏کم در زمان وبر وجود داشت و تا امروز نیز خالق جهان مدرن محسوب می‏شود.

وبر با این تز تلاش کرد تا اصلاحیه‏ای از فهم مارکسیستی تکامل اجتماعی ارائه کند.